Hoan-gêng, chhiáⁿ chē, lí sī lâi chia chham-koan Lân-iông Phok-bu̍t-koán--ê hoⁿ? Chin hoaⁿ-hí khòaⁿ-tio̍h iû-kheh lâi, hō͘ góa siūⁿ-khí kó͘-chá-sî lāu-jia̍t ê kì-tì.
Lí siūⁿ-beh thiaⁿ góa siāu-kài gún Gî-lân o͘h? Hó ah! Tú-chiah kóng-tio̍h kó͘-chá-sî, góa O͘-chio̍h-káng sī gún Gî-lân siōng tiōng-iàu ê káng-kháu, sī Chheng-kok-sî-tāi ê chiàⁿ-káng, tùi-gōa kau-thong bō͘-e̍k lóng khò góa, gōa chhiaⁿ-iāⁿ to̍h ū o͘h!He Káng-kháu sī lâng kheh lâng, tn̂g-soaⁿ-chûn sī tīⁿ móa-móa, gō͘-ji̍t-cheh pôe liông-chûn sī chhiāng-chhiāng-kún… M̄-koh “hoe bô pah-ji̍t âng”, pah-gōa tang liáu-āu góa to̍h thè-hiu a. Chū-án-ne tī chia ún-ku chò lāu-ko͘-khut, kàu Lân-iông Phok-bu̍t-koán beh siat-li̍p, sè-kan-lâng chiah koh siūⁿ-khí góa chit-ê lāu-tōa-lâng.
Chū-chá gún chia ê khe to̍h tōa sè tiâu lóng ū , koh kui-nî-thàng-thiⁿ hō͘-chúi kāu, só͘-í chúi-goân chhiong-chiok, tē-hā-chúi koh tīⁿ kah ē ek--chhut-lâi leh. Hông-chúi chē-chē, léng-ê mā ū; saⁿ pêng ê soaⁿ kah tang-pêng ê hái kā gún Gî-lân-pêng-iûⁿ chng kah súi-tang-tang, m̄-chiah-ē Ngô͘ Sa chia-ê Hàn-jîn leh siàu-siūⁿ!
Le̍k-sú khò-pún lóng kà Ngô͘ Sa “khai-lân”, he ā ū-iáⁿ? 1632 nî khí Se-pan-gâ-lâng to̍h tī gún Gî-lân siat séng khí kàu-tn̂g, ū 600 ê ko̍h-bā-lan lâng sé-lé. 1644 nî, Hô-lân-lâng mā lâi gún-chia kah ta̍k siā kiàn-li̍p koan-hē leh.
Hàn-jîn to̍h-sī án-ne, ùi in khai-sí ê le̍k-sú kah bûn-jī chiah chún-sǹg. Chhiūⁿ Tâi-lâm ê khóng-chú-biō kóng sī “Choân-Tâi siú ha̍k”; chhiò-sí-lâng, Hô-lân-sî-tāi lán Tâi-oân to̍h ū ha̍k-hāu a, koh ū iā-kan-pō͘ leh, koh cha-bó͘-gín-á mā ē-tàng tha̍k. Kok-bîn-chèng-hú mā bô leh kóng Ji̍t-pún-sî-tāi Ji̍t-pún tùi Tâi-oân ê kiàn-siat. Haihⁿ!
Hàn-jîn lâi chhim-lio̍k Gî-lân liáu-āu tùi chāi-tē-lâng chiok chho͘-chhân--ê. Ngô͘ Sa in chit-ê bú-chong chi̍p-thoân kah sio-sòa lâi ê Hàn-jîn iōng piàn--ê koái--ê thâi--ê kā thó͘-tē chiàm-chiàm--khì. Ko̍h-bā-lan cho̍k chí-hó liû-lōng khì gōa-ûi-á, sóa khì Hoa-lian Tâi-tang kah Hêng-chhun, lâu--lo̍h-lâi-ê bô kàu saⁿ-hun-chit.
Tio̍h lah! Lí kám chai-iáⁿ “Ko̍h-bā-lan” ê ì-sù? To̍h-sī “tòa tī pêⁿ-iûⁿ ê lâng”. Kî-si̍t Gî-lân-pêⁿ-iûⁿ koh ū tòa pa̍t-cho̍k neh! Ji̍t-pún sî-tāi ê ha̍k-chiá ū chò gián-kiú, chia iáu ū To͘-ló-bí-oán(Torobioan) , kâu-kâu-á kah A-lí-si 3 cho̍k. “A-lí-si” sī ūi-tio̍h siám-phiah Hàn-jîn ê pak-siah ùi Tâi-oân se-pō͘ sóa lâi chia ê Pêⁿ-po͘-cho̍k ê thong-chheng. Chin ûi-hām, chit-má A-lí-si chhun tē-hō-miâ niâ, To͘-ló-bí-oán liân tē-hō-miâ to̍h bô leh!
Á kâu-kâu-á cho̍k leh? Mā chhun tē-hō-miâ niâ!1857 nî S-ún-ho͘h (Swinhoe) lâi gún Gî-lân ê sî ū kah in chih-chiap kòe. I kám-kak in sī siōng un-sûn koh bô kong-kek-sèng ê cho̍k-kûn. S-ún-ho͘h mā kóng Ko̍h-bā-lan cho̍k pí Hàn-jîn khah hó-lé chhin-chhiat, in-ê hū-lú thâu-chang chng-thāⁿ kah chin súi. I mā khòaⁿ-tio̍h Ko̍h-bā-lan cho̍k ji̍t-chí kòe-liâu chiâⁿ kan-khó͘ , tiāⁿ-tiāⁿ thó-chia̍h; koh nā hoān-lâng-khia thó͘-tē to̍h hō͘ Hàn-jîn chiàm--khì.
Gún Gî-lân koh ū chin chē hó só͘-chāi, Lâm-ò to̍h-sī a. 1869 nî Eng-kok-lâng Hò͘-ǹg(Horn) ū lâi gún-chia khai-khún Lâm-ò. I bat chhú-lí Ló͘-bò(Rover) sū-kiāⁿ ê tāi-chì, khì sahⁿ-tio̍h Pêⁿ-po͘-cho̍k ê tan-sûn kah si̍t-chāi, lo̍h-bóe koh lâi lán Tâi-oân; m̄-nā chhōa Pêⁿ-po͘-lú-chú chò bó͘, koh kah Tek-kok pêng-iú lâu tàm Lâm-ò, chhiàⁿ Pêⁿ-po͘-cho̍k chhò-chhâ chò bo̍k-chhâi seng-lí.
Má-kai bo̍k-su chū 1880 nî-tāi khí mā chhiâng-chāi lâi gún Gî-lân-pêng-iûⁿ pang lâng bán chhùi-khí thoân hok-im; iōng pō͘-lián--ê chē-chun--ê lâi 28 pái, siat kàu-hōe 24 keng. I kah S-ún-ho͘h bô-kâng nî-tāi lâi, m̄-koh kāng-khoán khòaⁿ-tio̍h Ko̍h-bā-lan cho̍k ê chhi-chhám; chóng--sī, Chheng-kok kin-pún bô sim leh thóng-tī lah!
Só͘-í gún Gî-lân chin-chiàⁿ ê kiàn-siat sī ùi Ji̍t-pún-sî-tāi khai-sí--ê. Góa kí chi̍t-ê lē, gún-chia ê khe chin-chē, m̄-koh chhiâng-chāi leh chò-tōa-chúi kái chúi-lō͘ , ui-hia̍p tio̍h iân-hōaⁿ peh-sèⁿ ê sèⁿ-miā. Ji̍t-pún-lâng lâi to̍h tī 1929 nî tùi siōng tōa tiâu ê “Gî-lân Lô-chúi-khe” , to̍h-sī chit-má ê “Lân-iông-khe” chìn-hêng chéng-tī kang-têng, Kàu 1936 nî chiah oân-kang; m̄-nā chiong chúi-lō͘ kò͘-tēng tiâu leh, koh ke chiong-kīn chi̍t-chheng kah ê lông-tē neh! Thian-liông-kóng, Jit-pún-lâng khah ū leh iōng-sim tī-lí gún Gî-lân.
Góa kóng kàu chia, mài kā lí chak-chō siuⁿ kú. Sui-jiân góa O͘-chio̍h-káng í-keng thè-hiu a, m̄-koh Lân-iông Phok-bu̍t-koán khí tī chia, góa mā thang kóng-kó͘ hō͘ lâng thiaⁿ, bē-su leh chò kái-soeh-jîn-goân leh; lâng góa “lāu bóng lāu, koh ē pō͘ thô͘-tāu” neh!
讀hōo你聽：
文章屬作者個人意見，文責歸屬作者，本報提供意見交流平臺，不代表本報立場。
